Middeleeuwen

'Boek De eerste kruistocht'

Gewapende pelgrims - door Herman Veenhof

,,De middeleeuwers dachten en geloofden totaal anders dan wij. Toch zie je ook constanten van toen naar nu, als het gaat om hun motieven en daden. Bij het schrijven over de Kruistochten probeerde ik tussen die patronen een balans te vinden.'' Thomas Asbridge schreef een boek over de eerste Kruistocht, de enige die succes had. Hij was ook de historicus achter de speelfilm Kingdom Of Heaven. Maar dat was een frustrerende ervaring.

De dertiger Asbridge doceert geschiedenis aan het Queen Mary College van de universiteit van Londen. ,,Ik was als kind al helemaal gefascineerd door de Kruistochten en had het geluk daar mijn beroep van te maken.'' In de zomer van 1999 liep hij de route die de kruisvaarders precies negenhonderd jaar daarvoor aflegden, van Antiochië (nu Antakya, in het stukje Turkije dat net 'om de bocht' van Klein-Azië in Syrisch landschap ligt) naar Jeruzalem. Dat was - te voet - 550 kilometer. Hij koos met opzet het heetste seizoen, om te voelen wat zij voelden, lang geleden.

1095: Paus Urbanus II predikt de eerste kruistocht

In De eerste kruistocht. De oorsprong van het conflict tussen islam en christendom kun je dat ook merken. Het is een gedegen historisch werk, maar de dorst, het stof en het zout in open wonden zijn bijna zintuiglijk van de bladzijden af te scheppen. Misschien moet je een koele Brit zijn om dat zó te kunnen doen.

,,Ik kom al jaren in die regio. Mijn veldwerk was ook in het oude Antiochië. Helaas zijn de gebieden waar archeologisch het meeste te ontdekken valt, nu net de grensstreken tussen Turkije en Syrië, Libanon en Israël. Het is allemaal militair gebied. De ontoegankelijkheid conserveert weliswaar, maar je kunt er dus ook niet bij.''

Asbridge is secretaris van de 'Society for the Study of the Crusades and the Latin East', een genootschap waarin ruim vijfhonderd geleerden uit dertig landen samenspannen. Hun doel is nieuw licht te werpen op de Kruistochten, in een tijd waarin die term weer helemaal terug van weggeweest is.

Osama bin Laden heeft het in zijn boodschappen steevast over 'de kruisvaardersstaten', waarmee hij Israël en Amerika bedoelt. ,,Maar hij is natuurlijk niet representatief voor dé islam. En Bush had het in september 2001, vlak na de aanslagen, ook over een kruistocht die hij wilde ondernemen tegen de daders van 11/9. maar hij is heel snel teruggefloten. In het Westen hoor je de term in modern verband niet meer.''

Film op komst

Asbridge werd door Ridley Scott, de maker van de speelfim Kingdom Of Heaven, ingehuurd als consultant. Die film, vorig jaar in de bioscoop en nu als dvd verkrijgbaar, ging over de Derde Kruistocht, in mei 1189 uitgeroepen nadat Saladin twee jaar ervoor Jeruzalem en het Latijns-christelijke koninkrijk in het Midden-Oosten had heroverd.

Hij trekt een pruillip. ,,Dat was een teleurstelling. Ik dacht dat er ruimte zou zijn voor de geestelijke achtergrond van de kruistochten. Ook de figuur van Saladin is van belang. Bijna elke dictator in de regio spiegelt zich aan zijn voorbeeld. Maar de film werd toch weer actie met een liefdesverhaaltje. Mijn rol bleef beperkt tot praktische zaken, hoe een slot op een kasteelpoort er toen precies uitzag en of de kleding klopte met die tijd. Bovendien pleitte de film voor een soort agnostisch compromis tussen de godsdiensten, met als basis redelijk overleg. Nou, dat is zo niet gegaan.''

Eerste kruistocht: Nicea wordt bekogeld met afgehakte hoofden

Nu is Asbridge gevraagd als wetenschappelijk begeleider van een groter project: een veeldelige Amerikaans-Britse televisieserie over de dertiende eeuw, met de Kruistochten als centraal element. Het is verantwoord drama, in lijn met de documentaires die hij nu al maakt voor de BBC. In 2008 verschijnt in Engeland zijn magnum opus: een boek van achthonderd pagina's over alle kruistochten. Hij geniet nu al, geeft de omvang aan met duim en wijsvinger: it's huge!

Blijkens de ondertitel van het nu in het Nederlands vertaalde boek - twee jaar geleden in Groot-Brittannië verschenen - gaat dat om de wortels van het conflict tussen islam en christendom. ,,Dat was toen nieuw en werd niet zo beleefd. Het ging de kruisvaarders toen meer om een strijd tegen een vreemd volk dat het Heilige Land had bezet. Pas later realiseerde het christelijke Westen zich dat het om de islam ging. De beeldvorming - met bijbehorende mythevorming en vijanddenken - bepaalde hoe men terugkeek en verderging.''

1097-1098
Belegering van Antiochië door het bestormen van de muren

Ridders op pony's

De Eerste Kruistocht was de enige waarin het doel - de herovering van Jeruzalem - gehaald werd. Dat lag volgens Asbridge aan het samenvallen van vijf factoren: verdeeldheid binnen de islam in de elfde eeuw (tussen de Egyptische Fatimiden, de Turkse Seldjoeken die Jeruzalem beheersten en Arabische vorsten), het aanvankelijk goede samenwerken van de christelijke bevelhebbers, gevechtskracht, ervaring en logistiek vermogen en - dat was het belangrijkste - een 'oprecht geloof' als basishouding. ,,Dat onbevangen plichtsgevoel - zo wil God het - zie je in de Kruistochten daarna alleen maar afnemen. Die zijn politieker, complexer en mislukken dus sneller.''

Paus Urbanus II gaf in november 1095 het startsein. Bijna honderdduizend mensen gingen een jaar later op pad. Dat waren ridders, voetvolk en boeren. Ze reisden in vijf stromen naar Constantinopel (nu Istanbul). Daar verenigden ze zich. Het was geen staand leger, maar een enorme massa die moest leven van wat ze vonden en vooral plunderen. De paarden van toen waren net als de mensen een stuk kleiner, dus de ridders reden eigenlijk op pony's van 1.20 meter hoog, schrijft Asbridge.

Maliënkolders

Hoe zien ze eruit, die kruisvaarders? Ze hebben ovale helmen op, maliënkolders van metalen ringetjes, vierkante houten schilden en stompe slagzwaarden. Ze belegeren steden met houten stellages. De moslims hebben kromzwaarden, maar vooral pijlen uit enorme bogen. Die treffen de kruisvaarders massaal en schieten hun werktuigen in de fik. Bijna drie jaar lang duurt de tocht, tussen de belegeringen door wordt vooral dorst geleden en men overlijdt aan ziektes. Bedorven water, oud brood en tyfus zijn dagelijkse ervaringen.

Toch zijn ontberingen en veldslagen niet de reden waarom het zolang duurt. Naarmate de stad Davids in zicht komt, groeit de onenigheid tussen de aanvoerders. Daarbij gaat het vooral om de vechtjas Bohemund van Tarente, met een Italiaans contingent, en Raymond van Toulouse, met Franse troepen. De eerste wil blijven hangen in Antiochië en dat niet teruggeven aan de Byzantijnse keizer Alexander I Comnenus. De tweede wil dat wel, maar overspeelt zijn hand. Alexander treuzelt en laat de kruisvaarders de kastanjes uit het vuur halen om later wel haantje de voorste te zijn bij het verdelen van de buit. Winnaar is uiteindelijk Godfried van Bouillon, die zich militair bewijst maar pas in Jeruzalem uit de luwte treedt. Hij wordt 'beschermer van het Heilig Graf', maar sterft al in 1100. Zijn broer Boudewijn wordt koning van Jeruzalem.

Bloedbad

De Eerste Kruistocht bleef vooral bekend vanwege het enorme bloedbad dat de veroveraars aanrichtten na de inname van Jeruzalem, op 15 juli 1099. De hele moslimbevolking ging over de kling. ,,Dat was zelfs in de gewelddadige tijden van toen excessief. Maar tegelijkertijd constateer je dat de kroniekschrijvers van toen het opschrijven zonder enige morele veroordeling.''

Dat lag niet aan ongevoeligheid of chauvinisme. Het lag aan het feit dat in het 'oprechte geloof' van toen het uitroeien van de ander geaccepteerd was, zelfs dure plicht. ,,Het is niet bijbels, denk ik. Zelfs in het Oude Testament zie je beperkingen op het geweld dat in oorlog mag worden gebruikt.''

Volgens Asbridge was de geloofsideologie achter de kruistochten nieuw. ,,In mijn visie - maar er zijn christenen die dat bestrijden - was het geloof in het begin pacifistisch. Pas toen Rome en christendom een huwelijk aangingen en dat geloof staatsgodsdienst werd, moest er een leer worden bedacht die oorlog rechtvaardigde. Augustinus formuleerde rond 400 de drie voorwaarden: een wettige gezagsdrager (geweld is overheidsmonopolie), een rechtvaardige zaak en een juiste instelling.

Maar zes eeuwen later was de mogelijkheid tot geweld opgerekt. Paus Urbanus voegde twee elementen toe. Dat het geweld zelf vroom kon zijn en dat de individuele kruisvaarder door deel te nemen vergeving van zijn zonden krijgen kon. De kruistochten waren een vroege vorm van aflaat. Mijn inziens zit hier de clue. Van hoog tot laag werden mensen in de Middeleeuwen beheerst door zondebesef. Ze waren panisch bang voor de Jongste Dag. Dat motiveerde hen tot zulke ondernemingen, het idee dat je zo je eigen ziel kon zuiveren.''

Aan de bedelstaf

Tot voor kort werden de kruistochten vooral economisch verklaard. Dan ging het om het veroveren van buit of land, of was het een uitvlucht voor arme boeren of edellieden die thuis niet aan de bak kwamen. De historische scholen die de Middeleeuwen zo bekeken - zoals de 'Annales' - hadden lange tijd beslissende invloed. Asbridge gelooft er niets van.

,,Deelnemen aan de Kruistochten was ongelooflijk duur. Alleen al de uitrusting als ridder kostte hem vijf jaarinkomens. De meesten kwamen berooid terug, als ze al overleefden, twee van de drie kruisvaarders haalden Jeruzalem niet eens. Bovendien liep je het risico dat iemand anders je bezit of je vrouw inpikte tijdens de lange afwezigheid. Nee, het was echt het geloof, hoe verwrongen ook vanuit ons standpunt, dat al die mensen dreef.''

Rondom de term 'Kruistochten' bestaat veel mist. De klassieke telling komt tot zeven of negen stuks, plus een 'kinderkruistocht'. Die vonden plaats in de periode van 1095 tot 1291. ,,Als je naar het aantal initiatieven kijkt, zijn er wel 45 kruistochten geweest.''

Asbridge houdt zich voorlopig aan de definitie die zijn collega Jonathan Riley-Smith formuleerde, die in een kwarteeuw drie standaardwerken over de kruistochten schreef. ,,Volgens hem moet een kruistocht voldoen aan drie eisen: een pauselijke afkondiging, herovering van het Heilige Land als doel en een gewapende pelgrimage als vorm.''

Zuivere motieven, waarbij rechtzinnig geloof en uitzinnig bloedvergieten niet met elkaar in tegenspraak worden geacht, dat is essentieel voor een fatsoenlijke kruistocht. Dan houd je er niet zoveel over.

Over de kruistochten is al veel geschreven, maar een boek als "De eerste kruistocht" van de Britse historicus Thomas Asbridge was er nog niet. Met deze studie dient zich een nieuw handboek aan, dat jaren meekan. Dat komt doordat deze erudiete vakman -anders dan veel van zijn voorgangers- de godsdienstige motieven van de kruisvaarders niet onder het tafelkleed veegt, maar volledig recht doet.

Wie denkt in Asbridge een stoffige archieftijger te ontmoeten, heeft het mis. De Britse historicus is behalve onderzoeker ook fervent wandelaar. Te voet trok hij langs de route die de eerste kruisvaarders aflegden. Het gaf hem een scherp idee van wat deze gewapende pelgrims meemaakten, op welke militaire problemen ze stuitten en hoeveel liter water ze per dag nodig hadden. "Het was smoorheet, ik dronk 17 liter per dag."

Asbridge, zelf "niet religieus", is verbonden aan de universiteit van Londen. Als specialist op het terrein van de kruistochten schreef hij meerdere artikelen en boeken. In zijn "The First Crusade. A New History" beschrijft hij wie de kruisvaarders waren, hoe ze zich gedroegen, hoe ze overleefden en -meest opmerkelijk- hoe ze triomfeerden. Het boek is zojuist in Nederlandse vertaling verschenen. Intussen bereidt Asbridge zich voor op zijn magnum opus, een overzichtswerk dat ongeveer twee keer zo dik zal worden.

Het vroegste christendom is vredelievend van aard, zegt u. Hoe kon het gebeuren dat elf eeuwen later ditzelfde geloof oproept tot geweld?
"Dat is een heel cruciaal punt. Ook al beoog ik een breed publiek, toch vond ik het nodig de gedachtewereld van de middeleeuwers uit de doeken te doen, om zo de wortels van de kruistochten op het spoor te komen. Ik spreek van een "lange weg naar de heilige oorlog". Een belangrijke stap is het aan de macht komen van keizer Constantijn geweest. Toen verbond het christendom zich met de staatsmacht en moesten christelijke denkers zich gaan bezinnen op de vraag of het geoorloofd is geweld te gebruiken, en zo ja, onder welke voorwaarden. De belangrijkste denker in dit verband is de kerkvader Augustinus. Hij ontwikkelde het idee van een "rechtvaardige oorlog"."

Dus kunnen we Augustinus impliciet verantwoordelijk houden voor het latere geweld van de kruisvaarders?
"Nee, dat kunnen we niet, evenmin als we Nietzsche verantwoordelijk mogen houden voor het geweld van de nazi's. Latere commentatoren hebben Augustinus' ideeën gefilterd en verder ontwikkeld. Augustinus is een goed voorbeeld van een christen die zich genoodzaakt zag over vragen van geweld en agressie na te denken. Sinds het christelijk geloof zich met de staatsmacht had verbonden, was dat nodig geworden. De situatie ten opzichte van de vroegste christenen was dus veranderd."

U benadrukt het feit dat de meeste kruisvaarders vrome gelovigen waren. Hoe kunt u dat weten? En hoe kunnen we hun vroomheid rijmen met de gruwelijke misdaden die ze bedreven?
"Ik heb geprobeerd een authentiek beeld te schetsen van wat er omging in het hoofd van 11e-eeuwse gewapende pelgrims. Het is heel makkelijk om te stellen dat het een stelletje gewelddadige en moordlustige lui was, dat uit was op rijkdom. Dan doe je de geschiedenis geen recht.

Uit verslagen die bij hun vertrek zijn opgesteld, blijken drie dingen. Allereerst: ze waren bang om te gaan, bang ook dat ze nooit zouden terugkeren. Ten tweede was de kruistocht een geweldig dure onderneming. De kruisvaarders waren dus niet op geld uit, het kostte hun juist geld. Bovendien lieten de meesten hun familie in armoede achter. En in de derde plaats: ze gingen om zichzelf van hun zonden schoon te wassen. En niet alleen hun eigen zonden, ook die van hun familieleden. De zonde werd in die tijd als een heel zware last gevoeld. Als je daar geen oog voor hebt, begrijp je beslist niet wat deze mensen bezielde."

De schaapherders verzamelen voor de eerste kruistocht